درس 7 

علم زندگانی

موضوع و محتوا:
در این درس به اهمیت تجربه و آداب اخلاقی پسندیده در زندگی روزمره پی می بریم و با به کار بردن مَثَل و تشبیه آشنا می شویم. خواندن صحیح، در درک و فهم ابیاتِ درس، کمک شایانی به ما می کند.

قالب شعر: مثنوی (دوتایی)
مثنوی یکی از قالب های شعر فارسی است؛ شامل بیت های پیاپی که هر بیت، قافیه ای مستقل و جداگانه دارد. برای سرودن منظومه های بلند شعری از این قالب استفاده می شود.

کبوتر بچه ای با شوق پرواز *** به جرئت کرد روزی بال و پر باز

واژه های مهم: شوق: میل، علاقه/ جرئت: شجاعت، شهامت.
نکته های ادبی: پرواز و باز: قافیه/ کبوتر، پرواز، بال و پر: مراعات نظیر.
معنا و مفهوم: بچه کبوتری با میل و علاقه ای که به پرواز داشت، روزی با شجاعت برای پریدن پر و بال خود را گشود.

پرید از شاخکی بر شاخساری *** گذشت از بامکی بر جو کناری

واژه های مهم: بامک: بام کوتاه/ شاخک: شاخه کوچک/ جوکنار: کنارِ جوی (جابه جا شده اند.)/ شاخسار: قسمت بالای درخت که پرشاخه باشد.
نکته های ادبی: شاخک و شاخساری: مراعات نظیر و تضاد/ شاخساری و جوکناری: قافیه.
معنا و مفهوم: از شاخة کوچکی به شاخه های بالای درخت پرید. از روی بام کوتاهی به کنار جوی آبی پرواز کرد.

نمودش بس که دور آن راه نزدیک *** شدش گیتی به پیش چشم تاریک

واژه های مهم: گیتی: جهان/ نمودش: به نظرش آمد.
نکته های ادبی: دور، نزدیک: تضاد/ نزدیک، تاریک: قافیه.
معنا و مفهوم: آن راه نزدیک، آن قدر دور به نظرش رسید که دنیا پیش چشم او تاریک شد.

ز وحشت، سست شد بر جای، ناگاه *** ز رنج خستگی در ماند در راه

واژه های مهم: ز: مخفّفِ (کوتاه شدۀ) از/ وحشت: ترس/ ناگاه: ناگهان/ سست شد: ضعیف و ناتوان شد، خشکش زد و نتوانست حرکت کند/ درماند: درمانده شد، ناتوان شد.
معنا و مفهوم: از ترس، ناگهان در جایش بی حرکت ماند (خشکش زد). از شدّت خستگی نتوانست به راهش ادامه دهد.

فتاد از پای، کرد از عجز فریاد *** ز شاخی مادرش آواز در داد

واژه های مهم: فُتاد: افتاد/ عجز: ناتوانی/ آواز در داد: صدا زد.
نکتۀ ادبی: فتاد از پای: کنایه از ناتوان شدن.
معنا و مفهوم: خسته و درمانده شد و از شدت ناتوانی فریاد زد (آه و ناله کرد) و مادرش از روی شاخهای او را صدا زد:
نکته: معنای این بیت و بیت بعد، به هم وابسته است (در اصطلاح به آن موقوفُ المَعانی گویند).

تو را پرواز بس زود است و دشوار *** ز نوکاران که خواهد کار بسیار؟

واژه های مهم: دشوار: سخت/ بس: بسیار/ نوکار: تازه کار، بی تجربه.
معنا و مفهوم: برای تو پرواز کردن بسیار زود و سخت است. کسی از بی تجربه ها، انتظار ندارد کارهای بزرگ و سخت انجام دهند.

هنوزت نیست پای بَرزَن و بام *** هنوزت نوبت خواب است و آرام

واژه های مهم: بَرزَن: محلّه، کوی/ بام: پشت بام.
نکته های ادبی: برزن و بام: مراعات نظیر/ خواب و آرام: مراعات نظیر/ پای بام و برزن نداشتن: کنایه از ناتوانی در انجام کاری.
معنا و مفهوم: تو هنوز توانایی پرواز کردن و پریدن در محلّه و پشت بام را نداری. هنوز زمانِ استراحت و آرامشِ تو است.

تو را توش هنر می باید اندوخت *** حدیث زندگی، می باید آموخت

واژه های مهم: توش: توشه، اندوخته/ اندوختن: جمع کردن/ حدیث: داستان، سخن/ حدیث زندگی: راه و روش زندگی.
نکته های ادبی: توشِ هنر: «هنر» به «توشه» تشبیه شده است./ می باید، می باید: تکرار/ حدیث زندگی: زندگی به حدیث تشبیه شده است.
معنا و مفهوم: تو هنوز باید هنر بیاموزی و تجربه کسب کنی و راه و رسم زندگی کردن را یاد بگیری.

بباید هر دو پا محکم نهادن *** از آن پس فکر بر پای ایستادن

واژه های مهم: بباید: باید/ نهادن: گذاشتن.
نکتۀ ادبی: نهادن و ایستادن: قافیه.
معنا و مفهوم: تو بایستی یاد بگیری که نخست پاهایت را محکم بر زمین بگذاری؛ سپس به فکر ایستادن باشی.

من اینجا چون نگهبانم تو چون گنج *** تو را آسودگی باید مرا رنج

نکته های ادبی: آسودگی و رنج: تضاد/ نگهبان و گنج: مراعات نظیر/ در مصراع اول، دو تشبیه به کار رفته است.
معنا و مفهوم: من در اینجا مانند نگهبان هستم و تو مانند گنج هستی. من باید برای مراقبت از تو سختی بکشم تا تو آسوده و راحت باشی.

مرا در دام ها بسیار بستند *** ز بالم کودکان پرها شکستند

واژۀ مهم: دام: تله.
نکته های ادبی: بستند و شکستند: قافیه./ پر و بال: مراعات نظیر.
معنا و مفهوم: من گرفتار دام های زیادی شده ام و کودکان، بارها پرهایم را شکسته اند.

گَه از دیوار سنگ آمد، گه از در *** گَهَم سرپنجه خونین شد، گهی سر

واژۀ مهم: گه: کوتاه شده (مخفّفِ) «گاه»
نکته های ادبی: در و دیوار: مراعات نظیر/ در، سر: قافیه/ سر و سرپنجه: مراعات نظیر.
معنا و مفهوم: گاهی از دیوار و گاهی از در به من سنگ زدند، گاهی سر پنجه ام و گاهی هم سرم زخمی و خونین شد.

نگشت آسایشم یک لحظه دمساز *** گَهی از گربه ترسیدم گَه از باز

واژه های مهم: دمساز: همدم/ باز: نوعی پرنده شکاری.
نکتۀ ادبی: دمساز و باز: قافیه/ گربه، باز: مراعات نظیر.
معنا و مفهوم: آسایش و راحتی یک لحظه همراه و همدم من نبود، گاهی از گربه و گاهی از باز شکاری ترسیدم (از آسمان و زمین به من هجوم آورده شد).

هجوم فتنه های آسمانی *** مرا آموخت علم زندگانی

واژۀ مهم: هجوم: حمله، یورش/ فتنه: بلا، آشوب/ را: به/ مَرا: به من.
نکته های ادبی: آسمانی و زندگانی: قافیه/ هجوم فتنه های آسمانی: آرایه تشخیص.
معنا و مفهوم: بلاها و سختی های روزگار به من درس زندگی کردن را آموخت.

نگردد شاخک بی بُن بَرومند *** زتو سعی و عمل باید، زمن پند

واژۀ مهم: بیبُن: بیریشه/ بَرومند: باثمر، پربار/ سعی: تلاش و کوشش/ پند: نصیحت و اندرز.
نکته های ادبی: نگردد شاخک بیبن بَرومند: مَثَل/ بَرومند و پند: قافیه/ شاخک، بُن و بَر: مراعات نظیر.
معنا و مفهوم: شاخه کوچک و بدون ریشه، میوه و ثمری نمی دهد. تو باید سعی و تلاش کنی و من هم باید تو را اندرز و نصیحت کنم.

پروین اعتصامی:

فرزند یوسف اعتصام الملک آشتیانی در تبریز متولد شد. سرودن شعر را در هشت سالگی آغاز کرد. پروین نخستین شعرهایش را در مجلة بهار به چاپ رسانید و مورد تشویق اهل ادب قرار گرفت. تنها اثر پروین دیوان شعر اوست که شامل قصاید و قطعات بسیار دلنشین است. بیشتر قطعات پروین حالت مناظره یا گفتوگو دارد. سرانجام در سال 1321 بر اثر بیماری حَصبه درگذشت. آرامگاه او در شهر قم کنار صحن حضرت معصومه (س) قرار دارد.