درس 4 

شعرخوانی - شوق مهدی

موضوع و محتوا: گفتوگو و مناظرۀ خیالی شاعر با امام زمان (عج)، ضرورت عاشق امام زمان بودن و اینکه فقط اهل بصیرت او را می بینند.

قالب شعر: غزل
قافیه ها: نهان، عیان، بی نشان، شادمان، فغان و جان.
ردیف: است

گفتم که روی خوبت، از من چرا نهان است *** گفتا: تو خود حجابی، ورنه رخم عیان است!

واژه های مهم: نهان: پنهان، مخفی/ حجاب: پوشاننده، پرده/ ورنه: وگرنه، و اگر نه/ رُخم: چهره ام/ عیان: آشکار، نمایان، ظاهر.
نکته های ادبی: تضاد: عیان و نهان.
دانش زبانی: بیت دارای پنج جمله است: «گفتم» ، «نهان است» ، «گفتا» ، «هستی در واژۀ حجابی» ، «عیان است» /من: متمم/ مسند: نهان، حجاب و پنهان.
معنا و مفهوم: گفتم (ای امام) چرا روی زیبای تو از چشم من پنهان است؟ (چرا ظهور نمیکنی؟) پاسخ داد: دلبستگی تو به دنیا مانند پرده ای است که مانع دیدن می شود و گرنه چهرۀ من آشکار است.

گفتم که از که پرسم، جانا نشان کویت؟ *** گفتا: نشان چه پرسی؟ آن کوی، بی نشان است!

واژه های مهم: پُرسم: بپرسم/ نشان: علامت، نشانه، نشانی/ کوی: محله، برزن.
دانش زبانی: جانا: مناداست و یک جمله شمرده می شود./ بیت شش جمله است: «گفتم»، «پُرسم»، «جانا»، «گفتا»، «پُرسی» و «است»./ بی نشان: مسند.
نکته های ادبی: تضاد: نشان و بی نشان/ تکرار: نشان و نشان.
معنا و مفهوم: گفتم: ای جان من (عزیز من) نشانی محل زندگی تو را از چه کسی بپرسم؟ گفت: به دنبال یافتن نشانی نباش؛ زیرا آن محل نشان ندارد (با پرسوجو نمی توان آنجا را یافت).

گفتم: مرا غم تو، خوش تر ز شادمانی *** گفتا که در ره ما، غم نیز شادمان است.

واژه های مهم: خوشتر: خوب تر، بهتر/ ره: کوتاه شده (مخف فِ) راه/ نیز: هم.
نکته های ادبی: غم و شادمانی در مصراع نخست: تضاد/ غم شادمان است: تشخیص و متناقض نما.

توجه: متناقض نما یا پارادوکس را در سالهای آینده می آموزید. به طور خلاصه، پارادوکس یعنی آوردن دو مخالف (متضاد) در یک ترکیب مانند «فریادِ بی صدا» یا آنکه در عبارتی دو چیز مخالف و ناساز در وجود یک چیز یا یک شخص جمع شوند؛ مانند «غم نیز شادمان است»

دانش زبانی: «مرا»(= برای من ) «را» حرف اضافه و به معنای «برای» است؛ بنابراین من متمم است. ترکیب اضافی: غم تو/ در مصراع نخست، پس از «خوش تر» فعلِ «است» حذف شده است./ شادمان: مسند.
معنا و مفهوم: گفتم: برایم غم عشقت، از شادمانی دلنشین تر است. پاسخ داد: غم و اندوهی که در راه ما (=راه دین و راه امامان) تحمل شود، سرشار از شادی است.

گفتم که سوخت جانم، از آتش نهانم *** گفت: آن که سوخت، او را، کی ناله یا فغان است!؟

واژه های مهم: ناله: گریه و زاری/ فغان: آه و ناله، فریاد.
نکته های ادبی: سوختن جان: کنایه از گرفتار رنج و سختی فراوان شدن/ تکرار: سوخت و سوخت/ آتش: منظور عشق است (عشق به آتش تشبیه شده، اما «عشق» که مُشبه است، حذف شده است؛ بنابراین تشبیه
نیست؛ بلکه آرایه ای دیگر است که در سالهای آینده خواهید آموخت).
دانش زبانی: این بیت 5 جمله است: گفتم، سوخت، گفت، سوخت،«است» / جانم: مفعول/ آتش نهانم: متمم.
معنا و مفهوم: گفتم: آتش عشق تو در جان من پنهان است و وجود مرا سوخته (=عشقت مرا گرفتار رنج و سختی کرده است). پاسخ داد: کسی که واقعاً سوختۀ عشق ما باشد، ناله یا فریادی ندارد.

گفتم: ز «فیض» بپذیر، این نیم جان که دارد *** گفتا: نگاه دارش، غم خانۀ تو جان است!

نکته: در خواندن این بیت، دقت کنید که حرف «پـ» در واژه «بپذیر» باید به صورتِ ساکن و بدون حرکت خوانده شود تا آهنگ و ریتم شعر به هم نریزد.

واژه های مهم: بپذیر: قبول کن، پذیرا باش/ نیم جان: جانِ کم رمق/ غم خانه: خانۀ غم، جایگاه غم.
دانش زبانی: فیض: متمم / «ش» در «نگاه دارش»: مفعول/ غم خانه: ترکیب وصفی مقلوب= خانۀ غم.
معنا و مفهوم: به او گفتم: این نیم جان (روح بیارزش) را از فیض (شاعر) بپذیر. در پاسخ گفت: جان خود را نگه دار؛ زیرا که جان تو، خانۀ عشق ورزیدن (به من) است.

فیض کاشانی ( 1006-1090 ه. ق.):

محمّد کاشانی مشهور به مولانا محسن - فیض کاشانی، از دانشمندان دورۀ صفويه و از شاگردان ملاصدرای شیرازی است. در عرفان، فلسفه و دين، سرآمد بود. برخی از آثار وی عبارتند از: «تفسیر صافی، کتاب وافی، شرح صحیفۀ سجاديّه، ديوان اشعار و شوق المهدی »