درس 1 

شعری از بوستان سعدی

به نام خدایی که جان آفرید
شعری از بوستان سعدی

قالب: مثنوی
مثنوی: در لغت به معنی «دوتایی» ، «دوگانی» و در اصطلاح به شعری گفته می شود که هر بیتِ آن، قافیه ای جداگانه دارد. به بیانی دیگر، مصراعهای آن، دو به دو هم قافیه اند. این قالبِ شعری، برای سرودن منظومه های بلند مناسب است.
---- ----*
---- ----#
---- ----%

موضوع: ستایش خداوند و مناجات و راز و نیاز با او.

به نام خدایی که جان آفرید *** سخن گفتن اندر زبان آفرید

واژه های مهم: در مصراع نخست، فعل (میکنم) حذف شده است./ اندر: به معنای در (در گذشته کاربرد داشته است.).
نکته های ادبی: مراعات نظیر: سخن، گفتن، زبان/ تلمیح: اشاره به آیۀ 4 سوره الرحمن: «عَلمَهُ البَیان: انسان را آفرید و به او قدرت تکلم و بیان داد» قافیه: جان، زبان/ ردیف: آفرید.
تلمیح: اشاره به داستان، حدیث، آیه، وقایع تاریخی را در شعر تلمیح می گویند.
معنا و مفهوم: با نام خدایی آغاز می کنم که جان را آفرید و سخن گفتن را به انسان آموخت.

خداوند بخشندۀ دستگیر *** کریم خطا بخش پوزش پذیر

نکته های ادبی: مراعات نظیر: بخشنده، دستگیر، کریم، خطابخش، پوزش پذیر/ دستگیر: کنایه از یاری دهنده/ واج : آرایی « --ِ- » و «ش» خطابخش و پوزش پذیر: مترادف/ مراعات نظیر: خداوند، بخشنده/ قافیه: دستگیر، پوزش پذیر.

کنایه: هرگاه نویسنده یا شاعر دربارۀ امری، پوشیده سخن بگوید، به طوری که معنای ظاهری عبارت مد نظر نباشد و معنای دورتر آن منظور وی باشد، می گوییم به کنایه صحبت شده است؛ مانند «دستگیر» ۱-معنای نزدیک: دست را گرفتن؛ ۲-معنای دور: یاری دهنده.

معنا و مفهوم: خداوندِ بخشنده ای که یاور و پشتیبان ماست. خدایی که بخشنده است و خطا و اشتباه ما را می آمرزد (عفو میکند) و تؤبۀ ما را می پذیرد.

پرستار امرش همه چیز و کس *** بنی آدم و مرغ و مور و مگس

واژه های مهم: پرستار: فرمانبردار، مطیع.
نکته های ادبی: مراعات نظیر: مرغ، مور و مگس/ تشخیص: مرغ و مور و مگس پرستارِ امرش هستند./ واج آرایی (نغمه حروف): تکرار «م»، «و»
دانش های زبانی: فعل «هستند» در مصراع اول، حذف شده است.
مراعات نظیر: آوردن واژه هایی از یک مجموعه که با هم تناسب دارند، این تناسب می تواند از نظر جنس، نوع، مکان، زمان، همراهی و ... باشد .
معنا و مفهوم: خداوندی که همه موجودات، از انسان که اشرف مخلوقات است تا پرندگان و حشرات و... همه و همه امر او را اطاعت می کنند و فرمانبردار او هستند.

یکی را به سر، برنهد تاج بخت *** یکی را به خاک اندر آرد ز تخت

نکته های ادبی: تاج بر سر کسی قرار دادن: کنایه از عزت و بزرگی به کسی بخشیدن./ از تخت به خاک آوردن:کنایه از خوار، ذلیل و پست کردن/ تضاد: خاک و تخت/ اضافۀ تشبیهی: تاجِ بخت، که بخت را به تاج تشبیه کردهاست./ تلمیح: اشاره به آیۀ 22 سورۀ آل عمران (تُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ: خداوند هر کسی را که بخواهد عزت و بزرگی می دهد و هر کسی را که نخواهد، خوار و پست می کند).
اضافه تشبیهی: اگر در یک ترکیب اضافی، یکی از واژه ها به دیگری تشبیه شده باشد، به آن «اضافۀ تشبیهی» می گویند؛ مانند تاجِ بخت (بخت به تاج تشبیه شده است).
معنا و مفهوم: هر کس را که بخواهد عزت و بزرگی می بخشد و هر کس را که نخواهد از تخت پادشاهی به زیر می آورد و خوار و بدبخت می کند.

گلستان کند آتشی بر خلیل *** گروهی بر آتش برد ز آب نیل

نکته های ادبی: تلمیح: اشاره به داستان «عبور حضرت ابراهیم از آتش» و «غرق شدن فرعونیان در آب نیل» و اشاره : به آیۀ 26 سورۀ «قُلْنَا یَا نَارُکُونِی بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِیمَ: ما خطاب کردیم که ای آتش، برای ابراهیم سرد و سالم باش.» / تضاد: آب و آتش.
معنا و مفهوم: خداوند آتش نمرود را برای ابراهیم به گلستان تبدیل می کند و گروهی از فرعونیان را با آب نیل نابود می کند و به جهنم می برد.

به درگاه لطف و بزرگیش بَر *** بزرگان نهاده بزرگی ز سر

نکته های ادبی: از سر نهادن: کنایه از فراموش کردن/ مراعات نظیر: بزرگان و بزرگی.
دانش های زبانی: بزرگان: نهاد/ بزرگی: مفعول/ درگاه لطف و بزرگیش: متمم/ به درگاهِ لطف و بزرگیش بَر: در گذشته، گاه پیش و پس از متمم حرف اضافه می آوردند؛ یعنی دو حرف اضافه برای یک متمم.
معنا و مفهوم: آنقدر درگاه لطف و کرم خداوند بزرگ است که همۀ بزرگان و پادشاهان بزرگی خویش را فراموش می کنند و خود را حقیر می شمرند (با وجود بزرگی پروردگار، هیچ کس شایستۀ عنوان بزرگی نیست).
تکرار: وقتی یک کلمه در متن یا شعر دو یا چند بار عین اً تکرار شود.

جهان مُتَّفق بر الهیتش *** فرومانده از کُنه ماهیتش

واژه های مهم: کُنه: عمق/ ماهیت: ذات/ مُتفق: همنظر، همرأی/ فرومانده: درمانده و ناتوان شدن/ الهیت: خداوندی.
نکته های ادبی: فروماندن: کنایه از درمانده و ناتوان شدن/ جهان: منظور مردم جهان است.
دانش های زبانی: جهان: نهاد (هر دو جمله)/ متفق: مسند/ الهیتش: متمم/ کُنه ماهیتش: متمم/ فرومانده: فعل.
معنا و مفهوم: همۀ مردم جهان بر یکتایی خداوند، اتفاقِ نظر دارند (هم عقیده اند) همگان در شناخت واقعی خداوند درمانده اند (ناتوان بودن انسان از درک ذات خداوند).

بَشر ماورای جلالش نیافت *** بَصر مُنتهای جمالش نیافت

واژه های مهم: بشر: انسان/ ماورا: بالاتر و فراتر/ جلال: بزرگی و عظمت/ بصر: دیده و چشم/ منتها: آخر/ جمال:زیبایی.
نکته های ادبی: نیافت و نیافت: ردیف/ جمالش و جلالش: قافیه.
دانش های زبانی: بشر و بصر: نهاد / «ماورای جلالش» و «منتهای جمالش»: مفعول/ نیافت: فعل.
معنا و مفهوم: انسانها نتوانسته اند کسی را باشکوه تر از خدا پیدا کنند و چشمها به نهایت زیبایی خداوند نمی توانند دست پیدا کنند (خدا از همه چیز و همه کس باعظمت تر و زیباتر است و آدمی، حقیقت ذات او را نمی تواند درک کند).

تأمل در آیینة دل کنی *** صفایی به تدریج حاصل کنی

واژه های مهم: تأمل: اندیشه کردن/ صفا: پاکی/ حاصل کنی: به دست آوری.
نکته های ادبی: اضافۀ تشبیهی: آیینۀ دل (دل را به آیینه تشبیه کرده).
دانش های زبانی: آیینۀ دل: متمم/ تأمل کنی: فعل/ صفایی: مفعول/ حاصل کنی: فعل.
معنا و مفهوم: اگر به درون (دل) خودت که مثل آینه است بنگری و بیندیشی، کمکم درونت پاک و خالص می شود.

مُحال است سعدی که راه صفا *** توان رفت جز بر پی مصطفی

واژه های مهم: مُحال: غیر ممکن/ پی: پا، دنباله روی/ مصطفی: برگزیده، لقب حضرت محمد (ص).
دانش های زبانی: سعدی: منادا/ محال: مسند/ است: فعل اسنادی/ راه صفا: مفعول /رفت: فعل.
نکته های ادبی: سعدی: تخلص.

تخلص: در لغت به معنی «خلاص شدن و رهایی یافتن» است؛ اما در اصطلاح ادبی، نامِ شعریِ شاعر و نام ویژۀ اوست. گویی، شاعر با نوشتن تخل ص از بند سخن آزاد میشود. تخلص مانند امضا و نشانی است که معمولاً در پایان شعر می آید.

معنا و مفهوم: ای سعدی غیرممکن است که جز با پیروی از حضرت محمد (ص)، بتوان به صفا و پاکی دست یافت. (تنها راه پاک و خالص شدن، پیروی از رسول اکرم (ص) است).

سعدی:

شاعر و نویسندۀ نامدار قرن هفتم است. بوستان (به نظم) و گلستان (نثر آمیخته به نظم) از آثار اوست.